هم اکنون بیش از سه دهه از توجه جهانی به موضوع حفاظت محیط زیست وحدود دو دهه از مباحث پیرامون توسعه پایدار می گذرد. قبل از این ایام، در تمامی پروژه های توسعه، صرفاً دیدگاه اقتصادی و ایجاد در آمد و بازده اقتصادی بیشتر، مد نظر بود. لیکن در دهه 1970 میلادی این ذهنیت در افکار سیاستگذاران و برنامه ریزان توسعه مطرح گردید که این گونه روند رشد اقتصادی نهایتاً منجر به تخریب محیط زیست، نا برابری اجتماعی،کاهش منابع و... میشود وجبران این معضلات در دراز مدت موجب ضررهای فراوان اقتصادی خواهد شد

کشاورزی ارگانیک درراستای توسعه پایدار کشاورزی بوده و به مجموعه ای از عملیات گفته می شود که باهدف کاهش مصرف نهاده های غیرطبیعی به اجرا در می آیدو در آن مصرف کود و سموم شیمیائی ،مواد نگهدارنده سنتز شده ،داروهای شیمیائی ،ارگانیسم های تولید شده به روش مهندسی ژنتیک و پساب ها کنار گذاشته می شود.بررسی ها نشان می دهند که روند استقبال جهانی از کشاورزی ارگانیک امید بخش می باشد که ازجمله دلایل آن می توان به افزایش نگرانی ها در مورد آلودگی منابع پایه ،سلامت غذا ،انسان و حیوانات و نیزتوجه بیش تر به ارزش های طبیعت و مناظر طبیعی اشاره کرد.
گرچه در مزارع ارگانیک عملکرد محصول معمولا ده تا سی درصد کم تر از مزارع غیر ارگانیک است اما در صورت برنامه ریزی اصولی،میزان عملکرد ،تولید و درآمد مزارع ارگانیک می تواند بیشتر از مزارع غیر ارگانیک باشد. برای مثال در فیلیپین عملکرد شالیزارهای ارگانیک شش تن گزارش شده است.تجارب موجود در زمینه اجرای پروژه های کشاورزی ارگانیک نشان داده است که در مناطق کم بازده با استفاده از شیوه های کشاورزی ارگانیک عملکرد دو تا سه برابر می شود .علاوه بر این،درکشورهای توسعه یافته عواملی مانند آمادگی مصرف کندگان برای خرید به قیمت بالاتر،پرداخت یارانه از سوی دولت و گسترش اکوتوریسم موجبات افزایش درآمد کشاورزی ارگانیک را فراهم می سازد. بررسی ها در کشورهای توسعه یافته نشان داده است که مصرف کنندگان حاضرند محصولات ارگانیک را به بهای ده تا چهل درصد بیشتر از محصولات غیر ارگانیک بخرند. امروزه تعداد زیادی از فروشگاه های زنجیره ای محصولات ارگانیک عرضه می کنند و بازار این محصولات رو به رونق بوده و تقاضای بالقوه بیش از عرضه است .انتظارمی رود رشد تقاضا در آینده ادامه یابد بنابراین کمبود عرضه محصولات ارگانیک این فرصت را برای کشورهای در حال توسعه به وجود می آورد که وارد بازار شوند و سهمی از آن را به خود اختصاص دهند.
علاوه بر مزایای زیست محیطی و اقتصادی مذکور،کشاورزی ارگانیک از لحاظ اجتماعی نیز منافع زیادی به همراه دارد از جمله به دلیل استفاده از نهاده های ارزان و غیر وارداتی و نیز تکیه بیش تر به نیروی کار ،فرصت های شغلی را افزایش می دهد . همچنین کشاورزی ارگانیک شیوه ها و غذاهای سنتی را احیا می کند و در تقویت انسجام اجتماعی نقش موثری دارد(2) .
دراستراتژی انقلاب سبزنیز باهدف تامین موادغذایی جمعیت روبه رشد جامعه جهانی (به علت بالارفتن امیدبه زندگی دراثربهبود وپیشرفت ارایه خدمات بهداشتی ودسترسی به موادغذایی باتنوع وکیفیت بهتردرکشورهای توسعه یافته واکثرکشورهای درحال توسعه) بر اهداف کوتاه مدت و حداکثر عملکرد متکی است(3). در کشاورزی تجاری با استفاده بی رویه و نامتعادل از کودها و سموم که تخریب خاک و از بین رفتن موجودات خاکزی را در پی داشت، توان تولید و حاصلخیزی خاک کاهش یافت و نتیجه این روش کشاورزی، پایین آمدن کیفیت محصولات بود.

کشاورزی ارگانیک
چگونه کشاورزان تولید کننده محصولات ارگانیک می توانند محصولات خود را بارور کرده و با آفات ، بیماریها و علفهای هرز مبارزه کنند؟
مواد ارگانیک باعث حفظ بافت و ساختار خاک گردیده و ظرفیت نگهداری آب را بالا می برند.
کشاورزان ارگانیک مواد ارگانیک خاک را با استفاده از گیاهان پوششی ،کمپوست ، اصلاح کننده های بیولوژیکی خاکو تولید گیاهان مقاوم به آفات و بیماریها بالا می برند. تاکید کشاورزی ارگانیک بر تغذیه خوب گیاهان برای جلوگیری از شیوع آفات وبیماریها است ، با استفاده از گیاهان پوششی و تناوب کشت میزان ارتباطات اکولوژیکی در گیاه بالا می رود. کنترل علفهای هرز با استفاده از گیاهان پوششی ، آیش ، و چیدن دستی علفهای هرز، استفاده از ابزاآلات مکانیکی و سوزاندن علفهای هرز انجام می گیرد.
کشاورزان ارگانیک بر استفاده از جمعیتهای حشرات مفید جهت مبارزه بیولوژیکی ، ارگانیسم های خاک و پرندگان جهت کنترل حشرات تکیه دارند.
ده علت برای رفتن به سمت کشاورزی ارگانیک
1-محصولات ارگانیک استانداردهای بیشتری دارند:
گواهی نامه های محصولات ارگانیک ، بعنوان بیمه هایی است که در تولید این محصولات از مواد شیمیایی و سمی استفاده نشده است.
2-طعم غذاهای ارگانیک بهتر است:
گیاهان تولید شده به روش ارگانیک سالم تر بوده و بعنوان غذاهای خوشمزه تر برای تغذیه انسان و حیوانات میتواند بکار رود.
3-محصولات ارگانیک خطر بیماریها را کم می کند:
خیلی از مراکز حفاظت محیط زیست دریافته اند که مواد شیمیایی موجود در آفت کش ها دارای اثرات سرطان زایی و بیماری زایی دارند. کشاورزی ارگانیک یکی از راههای کاهش مصرف سموم شیمیایی و کم کردن این مواد به منابع آب ، زمین و هوا است.
4-کشاورزی ارگانیک به منابع آبی احترام می گذارد:
برای حذف مواد شیمیایی آلوده کننده و دفع نیتروژن در آب باید به منابع آبی و خاکی احترام گذاشت و آنها را درست مصرف کرد.در کشاورزی ارگانیک این موارد به درستی رعایت می شود.
5-کشاورزی ارگانیک باعث ایجاد خاک سالم می گردد:
خاک یکی از منابع اصلی زنجیره غذایی است و یکی از اصول کشاورزی ارگانیک ایجاد خاک سالم است.
6-کشاورزی ارگانیک الگو برداری از طبیعت است:
کشاورزی ارگانیک برای اکوسیستم متعادل ارزش قایل است . طبیعت زنده نیز شامل تناوب کشت درمحصولات علوفه ای و استفاده از گیاهان پوششی و بقیه مناطق طبیعی است.
7-کشاورزان ارگانیک هدایت کننده تحقیقات تازه هستند:
تولید کنندگان ارگانیک بعنوان پیشرو در تحقیق عدم استفاده از آفت کش ها و اثرات مضر بر محیط زیست هستند.
8-تولیدکنندگان ارگانیک در جهت تنوع زیستی تلاش می کنند:
از دست دادن تعداد زیادی از گونه ها ( تنوع زیستی) یکی از نگرانی های دانشمندان محیط زیست است . به همین دلیل خیلی از کشاورزان ارگانیک در صدد هستند تا گونه های معمولی و بومی را حفظ کنند.
9-کشاورزی ارگانیک به حفظ سلامت جوامع روستایی کمک می کند:
کشاورزی ارگانیک به دلیل سطوح کم آن برای جوامع روستایی مفید است و به افزایش درآمد آنها منجر می گردد.
10-تنوع غذاهای ارگانیک
بهر حال بعضی از غذاهای ارگانیک بعنوان جایگزین قابل استفاده است و محصولات کشاورزی غیر غذایی ( صنعتی ) نیز در حال تبدیل شدن به تولید ارگانیک هستند مانند تولید پنبه ارگانیک و در نهایت تولید لباسهای ارگانیک

بر اساس گزارش‌های منتشرشده، کشاورزی ارگانیک در سطح جهان در سال‌های گذشته در اکثر مناطق جهان از جمله کشورهای درحال توسعه به سرعت در حال گسترش بوده و روش‌های اجرایی تولید، نظارت و صدور گواهی به‌طور دائم بهبود یافته و مردم در بسیاری از جوامع به‌ویژه در کشورهای توسعه یافته از مزایای غذای سالم‌تر و با کیفیت بالاتر برخوردار شده‌اند، گفتنی‌ست کشاورزان جوامع روستایی به‌خصوص در کشورهای درحال توسعه از سود مناسب و ارزش صادراتی این محصولات بهره‌مند شده‌اند.
طی نتایج بررسی‌ها و جستجوهای صورت گرفته از منابع اینترنتی اطلاعات دقیقی از تولید محصولات ارگانیک ایران وجود ندارد این درحالی‌ست که کشور ما دارای پتانسیل بسیار بالایی در این‌باره است.

 

*بررسی وضعیت توزیع سموم و کودهای شیمیایی*

عدم مصرف سموم و کودهای شیمیایی در تولید محصولات از بارزترین خصوصیات کشت ارگانیک است. بررسی میزان سموم شیمیایی توزیع شده طی دو دهه‌ی اخیر در کشور نشان می دهد که طی دوره‌ی 80-1362 سالانه به‌طور میانگین 28038 تن از انواع سموم شیمیایی توزیع شده‌است که بالاترین میزان سموم توزیع شده در این دوره در سال 1369 بوده است.
لازم به توضیح است توزیع سموم پس از این سال سیر نزولی داشته است و از سال 1373 تا پایان سال 1380 میزان سموم توزیع شده همواره پایین‌تر از میانگین سموم توزیع شده طی دوره مورد بررسی(80-1362) بوده است (نمودار 7 مقایسه میزان سموم شیمیایی توزیع شده طی سال‌های 1362تا 1380).
صرف نظر از میزان کل سموم توزیع شده، ترکیب سموم مصرفی نیز از اهمیت ویژه ای برخوردار است؛ ترکیب سموم مصرفی در کشورهای توسعه یافته جهان شامل17 درصد حشره‌کش، 35 درصد قارچ‌کش و 48 درصد علف‌کش و از سوی دیگر در کشورهای درحال توسعه شامل 50 درصد حشره‌کش، 35 درصد قارچ کش و 15 درصد علف‌کش است. با توجه به آثار سوء سموم حشره‌کش بر سلامت و محیط زیست میزان مصرف سموم حشره‌کش در کشورهای توسعه یافته تفاوت بسیار چشمگیری با کشورهای در حال توسعه دارد، این کشورها با استفاده از سایر روش‌های مبارزه با آفات همانند مبارزه‌ی بیولوژیک و کشاورزی ارگانیک همراه با حفظ محصول، مصرف سموم علف‌کش را کاهش داده‌اند اما متاسفانه در کشورهای درحال توسعه چنین تحولی انجام نشده است.
در کشورما با اجرای سیاست مصرف بهینه کود و سم و جایگزینی آن با سایر روش‌های غیرشیمیایی، مصرف سموم کاهش محسوسی داشته است اما این موضوع بر ترکیب مصرف سموم تاثیر محسوسی نداشته به‌نحوی‌که در سال‌های 78-1376 ترکیب سموم شامل 9/48درصد حشره‌کش ، 1/18 درصد قارچ‌کش و 33 درصد علف‌کش بوده است (جدول10 مقایسه ترکیب مصرف سموم شیمیایی در ایران و جهان).
در طی سه سال اول برنامه سوم توسعه (81-1379 ) ترکیب مصرف سموم بصورت 7/43درصد حشره‌کش ، 6/28درصد قارچ‌کش و 7/27درصد علف‌کش پیش بینی شد اما عملکرد سال‌های 81-1379 نشان می‌دهد این نسبتها به 2/48درصد حشره‌کش 7/16 درصد قارچ‌کش و 1/35درصد علف‌کش تغییر یافته است و هم‌چنان نسبت مصرف حشره‌کش بالاست.
بررسی میزان کودهای شیمیایی توزیع شده طی سال‌های 81-1368 نشان می دهد که روند توزیع کودهای شیمیایی طی این دوره در حال افزایش بوده و به‌طور متوسط طی این دوره سالیانه 2292 هزارتن انواع کودشیمیایی در کشور توزیع شده است؛‌لازم به توضیح است درسال 1381 بالاترین میزان کود شیمیایی به میزان 3114 هزارتن بوده است(نمودار 8 مقایسه میزان کودهای شیمیایی).
بررسی میزان کودهای شیمیایی توزیع شده طی سال‌های 81-1368 نشان می دهد که روند توزیع کودهای شیمیایی طی این دوره در حال افزایش بوده و به‌طور متوسط طی این دوره سالیانه 2292 هزارتن انواع کودشیمیایی در کشور توزیع شده است؛‌لازم به توضیح است درسال 1381 بالاترین میزان کود شیمیایی به میزان 3114 هزارتن بوده است(نمودار 8 مقایسه میزان کودهای شیمیایی).
پرداخت یارانه به سموم و کودهای شیمیایی منجر به آن می‌شود که کشاورزان رغبت چندانی به استفاده از سایر روش‌های مبارزه با آفات, امراض و علف‌های هرز نداشته باشند.
براساس آمار موجود پرداخت یارانه سموم و کودهای شیمیایی درسال‌های 80- 1368 به‌طور متوسط سالیانه 378 میلیاردریال یارانه جهت کودهای شیمیایی، سموم و بذر به دستگاه‌های مباشر پرداخت شده است.
با این وجود عدم آگاهی و دانش تولیدکنندگان در زمینه‌ی چگونگی استفاده از سموم از نظر میزان و زمان مصرف (در نظر گرفتن دوره‌ی کارنس سموم) باعث شده‌است که مصرف کنندگان از طعم ناخوشایند برخی از میوه‌ها و سبزی‌جات که ناشی از مصرف بیش از حد سموم می باشد اظهار نگرانی کنند. باوجود آن‌که نگرانی بیشتر مصرف کنندگان به‌دلیل طعم نامطلوب محصولات کشاورزی است اما متاسفانه آگاهی عمومی از اثرات تجمعی سموم جذب شده در بدن و اثرات نامطلوب و زیان‌بار آن که منجر به بیماری‌های خطرناک می‌شود در سطح پایینی است.
درحالی‌که اشتیاق به مصرف محصولات ارگانیک به‌دلیل نگرانی‌های روز افزون از آلودگی‌های محصولات رایج و محیط زیست رو به افزایش بوده و بازار صادراتی چنین محصولاتی در میان جوامع با سطح رفاه بالا توسعه‌ی فراوانی یافته؛ اما در کشور ما حرکت ملموسی برای برنامه ریزی، هدایت و حمایت از این روش تولید به چشم نمی‌خورد و کشاورزان از این مزیت مناسب و کل جامعه از موقعیت بهبود تغذیه، بهداشت و محیط زندگی خود محروم مانده‌اند؛ این درحالی‌ست که در کشور ما به‌دلیل شرایط خشک محیطی و فراوانی نیروی کار، تولید محصولات ارگانیک اقتصادی‌تر و آسان‌تر از بسیاری از مناطق دیگر جهان به‌نظر می‌رسد.

 

اگر چه اطلاعات مدون و دقیقی از وضعیت تولیدات ارگانیک در کشور وجود ندارد اما کمیته‌ی محصولات ارگانیک که در سال 1380 به‌دستور معاون زراعت در سازمان حفظ نباتات کشور تشکیل و در راستای پیگیری مصوبات این کمیته نسبت به تهیه‌ی پرسشنامه جهت جمع آوری اطلاعات و ارسال به استان‌ها اقدام شد که نتایج آن به شرح زیر است:
بر اساس این اطلاعات کل سطح کشت محصولاتی که در کشور بدون استفاده از سموم و کودهای شیمیایی تولید شده‌اند حدود 239462 هکتار شامل 125802 هکتار محصولات باغی و 113659 هکتار محصولات زراعی است و تمام سطح کشت محصولاتی که بدون استفاده از سموم شیمیایی تولید شده‌اند حدود 808612 هکتار شامل 254134 هکتار محصولات باغی و 554478 هکتار محصولات زراعی است. میزان سطوح کشت محصولات زراعی و باغی که تولید آنها بدون استفاده کود و سم انجام می‌شود به ترتیب 1 و 2/7 درصد از کل سطوح کشت محصولات زراعی و باغی کشور را تشکیل می دهد (نمودار 9 ).
لازم به توضیح است که این نوع محصولات با این سطح تولید تنها توسط کشاورزان و به‌صورت کاملا" خودجوش و سنتی و بدون آگاهی داشتن از این‌که محصول ارگانیک چیست تولید شده است که همین امر نشان‌دهنده‌ی، پتانسیل بسیار بالای کشور در جهت تولید چنین محصولاتی است، البته در این ارتباط تشکل‌هایی نیز در کشور وجود دارند که به‌طور عملی اقدام به تولید محصولات ارگانیک می کنند که می توان به تولید سیب زمینی در بیدستان خرم بید استان فارس اشاره کرد و یا حرکت‌های جدیدی که در سال‌های اخیر در این رابطه آغاز شده است.
با توجه به موارد اشاره شده ارکان اساسی پایه‌گذاری سیستم کشاورزی ارگانیک در کشور شامل تولیدکنندگان، مصرف کنندگان (داخلی و خارجی)، موسسات دولتی برنامه‌ریز و هدایت کننده و NGO های محلی و خارجی و سازمان‌های بین المللی تسهیل کننده هستند. حرکت‌های جهانی کشت ارکانیک نشان داده که در اکثر موارد تشکیل یک هسته‌ی مرکزی و سپس تعمیم و گسترش برنامه به سایر مناطق و ارگان‌ها ونهادهای گوناگون باعث گسترش این جنبش شده است.
نقش تشکیل دهنده‌ی هسته مرکزی در این حرکت به‌عهده وزارت جهادکشاورزی است تا با برنامه ریزی، سیاست‌گذاری، ایجاد هماهنگی و حمایت‌های لازم در زمینه‌های تحقیقی، ترویجی، نظارتی و بازاریابی محصولات تولیدی جنبش تولید محصولات ارگانیک را توسعه بخشد؛ به این منظور تشکیل "کمیته‌ی ملی کشاورزی ارگانیک" با هدف تعیین سیاست، برنامه ریزی در زمینه‌های تعیین ضوابط و استانداردها، نظارت بر تولید و حمایت جهت برطرف کردن مشکلات و تنگناهای پیش روی ضروری به‌نظر می‌رسد.
بدیهی‌ست که این کمیته باید نمایندگان واحدهای ذیربط دولتی (وزارت جهادکشاورزی، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، سازمان حفاظت محیط زیست، وزارت کشور، وزارت صنایع و ....)، کشاورزان علاقه‌مند به تولید محصولات ارگانیک، کارشناسان، محققین و موسسات غیردولتی فعال یا علاقه‌مند مشارکت فعال داشته باشند.
تشکیل گروه‌های کاری متشکل از نمایندگان معاونت‌های تولیدی، تحقیقات، ترویج، برنامه‌ریزی و بخش غیردولتی در سطح وزارت جهادکشاورزی برای انجام اقدامات اولیه در زمینه‌ی شناخت ظرفیت‌های موجود، جمع آوری اطلاعات و انجام بررسی‌ها و تحقیقات کاربردی و تدوین برنامه‌های اجرایی نیز از برنامه‌های پیشنهادی جهت پایه‌گذاری سیستم کشاورزی ارگانیک در کشور هستند.

چگونه می توان میزان مواد ارگانیک را در خاک افزایش داد؟
مواد ارگانیک خاک بطور وسیعی در فرایند تجزیه قرار می گیرند به منظور حفظ و یا افزایش مواد ارگانیک خاک، این مواد را باید به خاک اضافه کرد . سرعت تجزیه به شرایط اقلیمی ، چگونگی مواد سبز نسبت کربن به نیتروژن(C/N ) بستگی دارد.(مواد ارگانیک در شرایط گرم و مرطوب نسبت به شرایط خشک خیلی سریعتر تجزیه می گردند)
فعالیت‌هایی که باعث افزایش مواد ارگانیک خاک می گردند:
گذاشتن بقایای محصولات بر روی زمین بجای سوزاندن یا جمع آوری آنها. زیرا آنها منابع اصلی بیوماس هستند.

استفاده از کمپوست : و این امر بعنوان بخشی از مواد ارگانیک در کمپوست خیلی موثر خواهد بود. چون نسبت به مواد گیاهی تازه مدت زمان طولانی تری را در خاک باقی خواهند ماند.
استفاده از کودهای ارگانیک : که حاوی مواد ارگانیک هستند و به افزایش مواد ارگانیک خاک کمک خواهند کرد. این مواد در هر زمانی می توانند تجزیه را سرعت بخشند که این امر تولید مواد غنی از نیتروژن و همچنین تحریک ارگانیسم های خاک را بدنبال خواهد داشت.
مالچ پاشی با مواد گیاهی یا ضایعات کشاورزی: ‌مخصوصاً کاربرد مواد سخت (که از نظر چوب و فیبرغنی هستند) که باعث افزایش محتویات مواد ارگانیک می گردد. همچنین برای مدت زمان طولانی تری در خاک خواهند ماند و از فرسایش خاک نیز جلوگیری خواهند کرد.
استفاده از کود سبز یا پوشش گیاهی: کود سبز در خود مزرعه رشد کرده و باعث تولید بیوماس از برگ‌ها و ریشه ها می گردد. اگر این مواد را درجای دیگری بکاریم فقط از برگ آنها می توان بعنوان کود سبز استفاده کرد و گیاهان جوان‌تر سریع‌تر تجزیه خواهند شد . این مواد باعث آزادسازی سریع‌تر مواد غذایی و افزودن مواد ارگانیک کمتری به خاک خواهد شد.
تناوب مناسب محصولات: شامل محصولاتی می شوند که با تناوب کشت باعث تولید مواد ارگانیک در خاک می گردد و مخصوصاً گیاهان چند ساله و محصولاتی با سیستم ریشه ای متراکم خیلی مفید هستند.
کاهش شخم زنی خاک: هر بار شخم زدن، باعث افزایش سرعت تجزیه مواد ارگانیک می گردد و این امر باعث تهویه خاک و تحریک میکروارگانیسم های خاک می گردد.
جلوگیری از فرسایش خاک: تمام روش‌های بالا اگر جزء به جزء در خاک انجام گیرد باعث جلوگیری از فرسایش خاک خواهدشد.
اگر تمام قسمت‌های خاک شامل هوموس باشند باروری خاک بیشتر خواهد شد.
عمدتاً‌ میزان مواد ارگانیک خاک به میزان بیوماس اضافه شده به شکل ضایعات گیاهی محصولات، گیاهان پوششی و علف های هرز در صورت امکان و همچنین کود حیوانی تعیین می گردد. به نظر می رسد کیفیت بیوماس از کمیت آن بااهمیت‌تر باشد که در نهایت به افزایش سطوح مواد ارگانیک خاک منجر می شود.
مواد ارگانیک سبز، که به راحتی توسط ارگانیسم های خاک تجزیه می شوند باعث تشویق ارگانیسم ها به افزایش جمعیت خود می شود که در نهایت دسترسی به مواد غذایی خاک را برای گیاهان افزایش می د هد و همچنین باعث تجمع مواد ارگانیک با ثبات می گردد.
زمان کوتاه مواد قابل تجزیه
کشاورزی ارگانیک قسمت کوچکی از مواد ارگانیک است که نمی توان اطلاعات کافی از این داده های باارزش بدست آورد. تولید بیوماس که در خاک مورد استفاده قرار می گیرد بعضی اوقات با محصولات تولیدی که بعنوان غذا یا برای فروش استفاده می شوند، رقابت می کنند. بنابراین یافتن راهی برای تلفیق این دو موضوع یعنی بیوماس و محصولات خیلی مهم است. استفاده ازمحصولات پوششی یا کود سبز ، تناوب محصولات با کود سبز در فصل آیش یا رشد بوته ها در جاهای غیر تولیدی می توانند گزینه های مناسبی باشند و این امر در بازیافت محصولات و مراحل بازیافت خیلی مهم است